Atılganlık Eğitimi
- Atılganlığın biçimi, inançlarınızın, duygularınızın ve
- düşüncelerinizin, basit ve net bir biçimde dile getirilmesidir.
- Lazarus (1973), atılgan davranışın birbirini tamamlayan dört özelliği olduğunu
- belirterek, bu özellikleri şöyle sıralamıştır;
- 1. Hayır diyebilme yeteneği,
- 2. İsteyebilme, ricada bulunabilme yeteneği,
- 3. Olumlu ve olumsuz duyguları ifade edebilme yeteneği,
- 4. Bir davranışı başlatabilme, sürdürebilme ve sona erdirebilme yeteneği. (Ateş,
- 2013 , s. 52)
- Alberti ve Emmons (2002)’a göre atılgan davranış kendini ifadeye
- dayalıdır,başkalarının haklarına saygı göstermektir,bir ilişkide ilgili her iki tarafın
- eşitliğine ve yararına güdümlüdür, duyguların, hakların, gerçeklerin, görüşlerin,
- ricaların ve sınırların söze dökülmesidir, iletilmek istenen mesaj için göz teması,
- ses, vücut duruşu, yüz ifadesi, el ve vücut hareketleri, mesafe, zamanlama, akıcılık
- ve dinleme gibi dil dışı öğelerden yararlanmaktır, evrensel değil, kişiye ve duruma
- özgüdür, toplumsal sorumluluk üslenmektir ve insanın doğasında yoktur, öğrenilir.
- Atılgan davranışa katkıda bulunan önemli öğeler şöyle sıralanabilir: Göz
- teması, kişiyle konuşurken, onunla etkili iletişim kurabilmek ve söylenenlerin içten
- olduğunu anlatabilmek için, o kişiye onu rahatsız etmeyecek dozda doğrudan
- doğruya bakmak. Vücut duruşu, kişi ile konuşurken doğrudan doğruya onun yüzüne
- bakmak, dik oturmak onunla ilgilenildiğini gösterir. Omuzları büzüp oturmak daha
- çok çekingenliğin, arkaya kaykılarak oturmaksa karşıdakinin dikkate alınmadığının
- ifadesidir. Mesafe/ Fiziksel temas, bir insanla arada korunan mesafe iletişimi büyük
- ölçüde etkiler. İnsanlar sıkışık bir kalabalığın içinde değillerse çok yakın durmak,
- oturmak veya dokunmak ilişkinin mahrem olduğunu düşündürür. El ve vücut
- hareketleri, doğal bir şekilde yapılan el ve vücut hareketleri konuşmacının açık,
- kendine güvenli ve spontan olduğunu gösterir. Yüz ifadesi, mesajın etkili olması
- için, yüz ifadesinin de ona uygun olması gerekir. Ses tonu, birey ses tonunu iyi
- ayarlamalıdır. Konuşurken kendine güvendiğini ileten, ancak üstünlük kurmayan
- bir ses tonu ile konuşmak gerekir.Akıcılık, her türlü iletişimde, söylemek istenilen
- şeyin karşı tarafça anlaşılması için akıcı bir konuşma yapmak çok
- etkilidir.Zamanlama, duygular ifade edilirken rahatsız edilmeyecek bir yer ve
- zaman dilimi seçilmelidir. (Acar & Whirter, 2000)
- Bazı Kuramcılara Göre Atılganlık
- Bandura’nın Kuramına göre; insanlar kendilerinin ve başkalarının
- davranışlarının sonuşlarını gözlemleyerek, onların yaptıklarını model alarak ne
- yapacklar ve yapmayacaklarına dair bir yetkinlik geliştirmektedir. Genç ergenleri
- akranları güçlü bir biçimde etkilediğinden grupla psikolojik danışma sürecinde
- güvenli bir grup atmosferinde ergenler akranlarından yeni davranışları
- gözlemyerek, onları model alarak, etkileşim kurarak, kendi kendilerini
- gözlemleyerek ve kendi kendilerini pekiştirerek yeni bir beceri kolaylıkla
- öğrenebilirler(Eroğlu&Zengel, 2009)
- Freud’un Kuramına göre; insan davranışını oluşturan id,ego,süper ego
- üçlüsünden oluşan bir sistem vardır.İd, bireyin içinden gelen her şeyi yapma
- isteğidir. Süper ego toplum kuralları ve geleneği temsil eder. Yasaklardan oluşur.
- Ego ise, id ve süper ego arasındaki dengeyi sağlamaya çalışır.Atılgan davranışın
- saldırgan olmayan karakteristiği bu anlamda id’e uygun olmaz. Aynı şekilde süper
- ego temsil ettiği yasaklarla bireyin girişimlerinin önünü kesebilir.Bu durumda
- atılgan davranış geliştirilemez.(Yanbastı,1990;akt.Zengin,2008).
- Maslow'un Kurmanına Göre; kendini gerçekleştiren kişinin özellikleri ile atılgan
- bireylerin özellikleri arasında ortak olanları söyle sıralamıştır. İçten geldiği gibi
- davranabilme, Otonomiye önem verme, Genel olarak insanlara sempati duyabilme,
- Demokratik bir kişilik yapısına sahip olabilme, Doğayı, kendini ve diğer insanları
- kabul etme, Diğer insanlarla derin kişilerarası ilişkilere girebilme (Voltan, 1980;
- Akt. Ünal, 2007).
- Eriksonun Kuramına Göre; Kişilik kuramcılarından Eric Ericson’a göre, süper
- egonun yaratılışı yaşamın en acıklı olaylarından biridir. Özellikle ergenlik
- döneminde girişimcilik duygusuna karşı suçluluk duygusunun da baskın olarak
- yaşanması bireyin atılgan davranmasını engellemektedir (Tan, 2006).
- Empatik Atılganlık
- (Kendini bir başkasının yerine koyabilme, dünyaya onun gözüyle bakabilme)
- Atılganlığın bu biçimi, etkileşimde olduğunuz kişiye karşı duyarlı olmaktır.
- Genellikle iki aşaması vardır: Birincisi, karşıdakinin içinde bulunduğu durumu ve
- duygularını anlamak; ikincisi ise, kendi hakkınızı da kollayan bir biçimde, bu
- anlayışı dile getirmektir. Örneğin şöyle diyebilirsiniz."Gerçekten çok meşgul
- olduğunu biliyorum. Ama ilişkimizin senin için de önemli olduğunu hissetmek
- istiyorum. Bu nedenle, senden bana, yalnızca ikimizin beraber olabileceği bir
- zamanı ayırmanı istiyorum."
- Daha Önceki Atılgan Davranışları Basamak Olarak Kullanma
- Karşınızdaki kişi sizin temel atılganlık davranışınıza tepki vermediği ve
- haklarınızı çiğnemeye devam ettiği zaman uygulanır. Atılgan davranışınızın dozunu
- artırırsınız ve hatta biraz resmileşirsiniz. Duygularınızı ve isteklerinizi birkaç kez,
- basit ve net bir biçimde dile getirdikten sonra, son sözünüzü söyleyebilirsiniz.
- Örneğin;Eğer arabamı yarın saat 17:00 ye kadar onarmazsanız, kendime
- daha iyi bir tamirci arayacağım. gibi.
- Ben-Dilini Kullanarak Atılgan Davranma
- Söze ben diye başlayarak duygularınızın, düşüncelerinizin ve isteklerinizin
- size ait olduğunu vurgularsınız. Kuracağınız cümleler genellikle dört bölümden
- oluşur:
- 1.Karşıdakinin belli bir davranışına işaret etmek.
- 2.O davranışın sizin üzerinizde yarattığı etkiyi, size neler hissettirdiğini belirtmek.
- 3.O davranışı nasıl yorumladığınızı söylemek.
- 4. Nasıl bir davranışı tercih edeceğinizi aktarmak.
- Örneğin:" ...... yaptığında ....... (hissediyorum) çünkü bu davranışını (şöyle)
- yorumluyorum. Oysa (şu şekilde) davransan (şöyle) etkilenirdim" gibi.
- Böylece, cümlenin gerçekten ;ben hissediyorum ben istiyorum.kısmını
- vurgulamış olursunuz.Örneğin:"Konuşurken yüzüme bakmadığın zamanlar,
- söyleyeceklerimi karıştırıyorum. Kendimi çok kötü hissediyorum. Çünkü bana
- yeterince önem vermiyormuşsun gibi geliyor. Oysa beni dinlerken yüzüme bakman
- daha hoşuma gidecek". Bu tür bir ifade tarzıyla, hem kendi olumsuz duygularınızı
- içinize atmamış olursunuz, hem de karşınızdaki insanın savunmaya geçip, size
- saldırmasını engellersiniz. Ancak, örnekteki cümleleri olduğu gibi alıp söyleme
- hevesine kapılmayın. Önemli olan, karşıdaki kişinin davranışlarının sizi nasıl
- etkilediğini, neler hissettiğinizi ve sizi etkileyen bu davranışın ne yönde
- değişmesini istediğinizi, kendinize en uygun ve karşınızdakini savunmaya
- itmeyecek bir tarz ile ifade edebilmektir.
- Ne Yapabilirsiniz :
- Atılgan davranabilmenin iki önemli aşaması vardır. Birincisi, oldukça kolay
- olup gerekli becerileriöğrenmeyi içerir. Örneğin, kendinizi ifade edebileceğiniz
- sözcükleri öğrenmek gibi (Bununla ilgili bazı yöntemler "Atılganlık Biçimleri"
- başlığı altında belirtildi). Bu sözcükleri nasıl dile getireceğinizi de öğrenmeniz
- yararlı olacaktır (karşıdaki insanın gözünün içine bakarak, bedeninizin duruşuna ve
- sesinizin tonuna dikkat ederek). Bu konuda pratik yapmanız gerekir. Göreceksiniz,
- denedikçe, uygulamak kolaylaşacaktır. İkinci ve zor olan aşamada ise, kendinizi
- ifade etmenize yardımcı olacak bir değer ve inanç sistemi geliştirmeniz
- gerekmektedir. Bu da, kendinize hata yapma, kızma, hayır diyebilme, yardım
- isteme hakkı tanımanız demektir. Yani, kendi kendinize aşağıdaki şu cümleleri
- söylemeniz demektir:
- Ben hem olumlu, hem de olumsuz duygular yaşayabilirim.
- Ben bu duygularımı karşımdaki insana, onun saygınlığını zedelemeden de ifade
- edebilirim.
- Eğer bana söylenen bir şeyi yapmak istemiyorsam, hayır diyebilirim.
- Eğer uygunsuz muamele gördüysem, buna kızmaya hakkım vardır.
- Tercihlerimi ve isteklerimi söylemeye hakkım vardır.
- Eğer istersem, atılgan davranmama, kendimi ifade etmeme engel olan düşüncelerimi
- değiştirebilirim.
- Düşünce ve duygularınızıaçıkça iletmek ya da iletmemek sizin seçiminizdir. Bazı durumlarda, dürüst bir
- iletişim kurmak, en akılcı yol olabilir. Buna karar vermek için, kendinizi ifade
- etmenin ya da etmemenin kısa ve uzun dönemdeki bedelini araştırmak iyi olur.
- Örneğin, bir arkadaşınızın herhangi bir davranışı sizin üzerinizde olumsuz bir etki
- yarattığında, ona hiçbir şey söylemeyip, kızgınlığınızı ya da olumsuz duygularınızı
- içinize atabilirsiniz. Böylelikle, bu duyguları dile getiriyor olmanın size
- yaşatacağını düşündüğünüz rahatsızlıktan o an için kurtulmuş olabilirsiniz. Ancak,
- bu konuda atılgan davranmayı, duygularınızı açıkca ifade etmeyi sürekli olarak
- redderseniz, kendinizi her seferinde arkadaşınız tarafından daha fazla
- sömürülüyormuş gibi hissedeceğinizden, günün birinde hiç olmadık bir yerde,
- küçük bir şey yüzünden parlayıp, kırıcı olabilirsiniz. Ya da arkadaşınızdan gittikçe
- uzaklaşabilirsiniz. Böylece, onunla olan ilişkinizi uzun dönemde tehlikeye atmış
- olursunuz. Bunun tersini düşünelim: Diyelim ki, arkadaşınızın bir davranışı sizi
- rahatsız ediyor. Yaşadığınız duyguları, okuduğunuz ilkeler doğrultusunda ona
- iletebilirsiniz. Böylelikle, hem duygularınızı içinize atıp zaman içinde birikmesini
- ve arkadaşlık ilişkinizi tehdit etmesini önlemiş olursunuz. Hem de arkadaşınız o
- davranışından dolayı sizi nasıl etkilediği konusunda bilgi sahibi olabilir. Belki sizi
- hemen o anda anlamayabilir. Bu yüzden de size kırılabilir. Ancak, aranızdaki bu
- sorun dürüstçe ortaya konduğu için, bir süre sonra, ya o ya da siz bu konuyu
- yeniden ele alıp, sorunu çözmeye çalışabilirsiniz. Kısaca, her iki seçeneğin de
- kendine göre riskli yanları vardır ve farklı sonuçlara neden olurlar. Burada önemli
- olan nokta atılgan olmaya çalışırken, kendinize şu soruyu sormanızdır. "Ben şu
- anda üzüm mü yemeye çalışıyorum? Yoksa bağcıyı mı dövüyorum? Atılgan
- davranışlar, sorunu çözümlemeye yönelik olduğu için ;üzüm yeme kategorisine
- girerler. Diğer yandan, arkadaşınızın davranışından incindiğiniz için, siz de onu
- incitmeye çalışırsanız bu davranışlarınız, saldırganlık sayılır ve bağcıyı
- dövme anlamındadır.
- Size Yardımcı Olabilecek İpuçları
- 1. Yalnızca bu konuda yazılmış bir broşürü okuyarak atılgan bir insan
- olamazsınız. Bunu kendi başınıza öğrenmeniz zordur, çünkü atılganlık davranışı
- ancak insanlarla olan etkileşiminiz sırasında gerçekleşebilir. Bu nedenle, iletişim
- becerilerinizi geliştirmenin etkili bir yolu, ;atılganlık ya da iletişim becerilerinin
- ele alındığı ve profesyonel psikoterapistlerin yönettiği grup terapilerine
- katılmaktır.
- 2. İletişim becerilerinizi geliştirmeye çalışırken, çevrenizdekileri, özellikle
- size yakın olan kişileri böyle bir konu üzerinde çalıştığınızdan haberdar edin.
- Çünkü, siz bir yandan davranışlarınızı değiştirmeye çalışırken, eski tarzınıza
- alışmış olan insanların kafası karışabilir. Tarzınızdaki değişikliği, kendi yaptıkları
- birşeyle ilgili sanıp, alınıp, tehdit olabilirler. Insanların size yardımcı olmalarını
- sağlayın. Bunu, nasıl davrandığınızı, davranışlarınızdan onların nasıl
- etkilendiklerini sorarak, kendilerinden bu konuda bilgi isteyerek yapabilirsiniz.
- Dürüst bir iletişim kuracağınız için, uzun dönemde, insanlarla olan ilişkilerinizin
- geliştiğini ve güçlendiğini göreceksiniz.
- Yeni öğrendiğiniz bu atılgan davranışları, başlangıçta size çok yoğun
- duygular yaşata-bilecek durumlarda, ya da kendilerine çok önem verdiğiniz
- insanların yanında denemeye kalkmayın. Atılganlık, denemelerinize sizin için en az
- riskli olan durumlar ve insanlarla başlamaya dikkat edin. Böylelikle, hata yapma
- durumunda kayıplarınız çok büyük olmayacaktır. Bu yüzden de denemelerinizi
- sürdürmekten korkmayacak ve kolayca vazgeçmeyeceksiniz.
- Peki Atılgan Olmamak Nedir?
- Atılgan olmamak kendinizi ve kendi yasal haklarınızı kollamamak demektir.
- Kendinizi ifade ederken açık konuşamamak ya da ne istediğinizi oldukça dolaylı,
- anlaşılmaz bir biçimde dile getirmektir. Atılgan olamamanızın bir çok nedeni
- olabilir: Çocukluğunuzda, istediklerinizi açıkça söylediğiniz zamanlar
- cezalandırılmış olabilirsiniz. Ebeveynler ve öğretmenler atılgan olmayan, ağzı var,
- dili yok; gibi görünen çocukları ödüllendirme eğilimindedirler. Belki, önünüzde
- atılgan davranarak size iyi bir model olabilecek kişiler de yoktu. Belki de,
- ebeveynleriniz bir çok alanda sizin adınıza karar verdikleri için, atılganca
- davranabilme şansını elde edemediniz.
- Saldırganlık Nedir?
- Saldırgan olmak, kendinizi korumak adına, başkalarının haklarına zarar
- verecek biçimde davranmaktır. Saldırgan davranış, genelde cezalandırıcı,
- düşmancıl, suçlayıcı ve aşırı talepkârdır.
- Saldırganlık başkalarına rağmen istediğini elde etmek, onların haklarını hiçe
- saymak demektir.
- Saldırganlık doğrudan ifade edildiğinde, tehdit edici olabilir ve hatta fiziksel
- bir saldırıyı bile içerebilir. Dolaylı yolla ifade edildiğinde ise, alaycılık,
- dedikoduculuk ya da dil sürçmeleri (;seni severim; demek isterken, ağzınızdan;seni söverim; cümlesinin çıkması gibi) şeklinde ortaya çıkabilir.
- Atılganlık, her insanın temel haklara sahip olduğu düşüncesini savunur.
- Maalesef sosyal değerler ve ahlak sistemi bu hakların kabul edilmez olduğunu çoğu
- zaman bizlere öğretrir. Birkaç Örnek Vermek Gerekirse;
- Kültürel Değerler:
- Hata yapmak utanç vericidir.
- Daima mantıklı ve tutarlı olunmalı.
- Başkaları problemlerimizi dinlemek istemez.
- Kendinden büyüklere itiraz edilmez( Karşı Gelmek Olarak Algılanır)
- Kişisel Haklar:
- Kişinin hata yapma hakkı vardır.
- Fikrini değiştirme hakkına sahipsin.
- Hissettiklerini söyleme hakkın var.
- Haklarınız nelerdir?
- İnsan olarak bazı haklarınız vardır. Eğer bu haklara sahip olmadığınızı
- düşünüyorsanız yaşamınızdaki olay ve durumlar karşısında pasif kalabilirsiniz.
- Sahip olduğunuz belli başlı haklar şunlardır:
- • Kendi yaşamanızı belirleme hakkı: Yaşamınıza nasıl yön vereceğiniz sizin
- kararınızıdır. Bu hak, kendi hedeflerinizi gerçekleştirmeye çalışmayı ve kendi
- önceliklerinizi belirlemeyi kapsar.
- • Kendi değer, inanç, fikir ve duygularınıza sahip çıkma hakkı: Başkaları ne
- düşünürse düşünsün, değer, inanç, fikir ve duygularınız size aittir ve onlara sahip
- olduğunuz için kendinize saygı duyma hakkınız vardır.
- • Davranışlarınızı ve duygularınızı başkalarına açıklamama hakkı
- • Kendinizi ifade etme hakkı: “Hayır”, “Bilmiyorum”, “Anlamıyorum” hatta
- “Umrumda değil” deme hakkınız vardır. Düşüncelerinizi belirtmeden önce, onları
- düzenlemek için zaman isteme hakkınız vardır.
- • Başkalarının size nasıl davranmasını istediğinizi belirtme hakkı.
- • İhtiyaçlarınız için kendinizi kötü hissetmeden bilgi ve yardım isteme hakkı
- • Fikrinizi değiştirme ve hata yapma hakkı: Mükemmel olmadığınız
- zamanlarda da kendinizi sevme hakkınız vardır.
- • İlişki kurma ve bitirme hakkı: Kendinizi rahat hissedebileceğiniz ve
- dürüstçe ifade edebileceğiniz tatminkar ilişkiler yaşama ve eğer gereksinimlerinize
- karşılanmıyorsa ilişkiyi değiştirme ve bitirme hakkınız vardır.
- Atılganlık kişiye neler kazandırır?
- İletişim becerilerini geliştirir
- Kendine güveni artırır
- Kişisel memnuniyet kazandırır
- Başkalarının size saygı duymasını sağlar
- Karar verme becerinizi geliştirir
- Atılganlık becerisini geliştirmek için...
- Konuşmaya başlamadan önce ne söylemek istediğinizi düşünün. Bunu ifade etmenin
- en iyi yollarını bulmaya çalışın.
- İstemediğiniz sürece akraba, arkadaş, tanıdıkların size bir takım düşünce, fikir ya da
- davranışı empoze etmesine izin vermeyin. Bunun yerine sizin ne istediğinizi, ne
- düşündüğünüzü, hissettiğinizi anlatın.
- Düşüncenizi, duygunuzu, fikrinizi açık, kesin ve direk ifade edin. Örneğin; Şu an
- yalnız kalmak istiyorum. o Ödevi yapmakta yardıma ihtiyacım var. Uygun bir
- zamanda bana yardım eder misin?o Sana katılmıyorum. (“Yanlış düşünüyorsun”
- yerine)
- Mantıksız isteklere hayır deyin. Bir istek, teklif ya da öneriyi geri çevirirken bunu
- neden yaptığınızı açıklayın. Teklifi geri çevirmek bahane uydurmak demek
- değildir. O yüzden açık ve dürüst olun.
- Kendinizi ifade ederken vücut dilinize (göz kontağı, beden duruşunuz, yüz ifadeniz,
- ses tonunuz) dikkat edin. Söyledikleriniz ile vücut dilinizin aynı mesajı verdiğinden
- emin olun.
- Atılgan olmak bencil olmayı gerektirmez.Başkalarının haklarına saygı göstermeyi
- unutmayın.
- Karşı tarafın sizi doğru anlayıp anlamadığını kendinizi doğru ifade edip etmediğinizi
- kontrol edin.“Kendimi açık ifade edebiliyor muyum, söylediklerimden sen ne
- anladın?” Böylece iletişimde doğabilecek yanlış anlamaları önlemiş olursunuz.
- Atılgan Olmayanların Eğitimi
- Atılganlık eğitimi, davranışçı terapistlerce geliştirilen en eski terapötik
- işlemlerdendir (Salter, 1949). Wolpe (1969), uygun atılgan davranışlarda
- bulunabilmek için “kaygı dışındaki tüm duyguların uygun bir şeklide dışa
- vurulması gerektiğini” belirtir. Alberti ve Emmons (1970), atılganlığı “kişinin
- kaygı göstermeden, kendi haklarını koruması ve aynı zamanda diğerlerinin
- haklarına saygı göstermesi” olarak açıklar. Bir başka deyişle, atılganlık, bireylerin
- kendilerini olduğu gibi anlatabilme, olumlu ve olumsuz duygularını iletebilme,
- kendilerine ters gelen isteklere karşı direnebilme ve karşısındakinden bir istekte
- bulunabilme becerisidir (Voltan, 1980).
- Atılganlık bir kişilik özelliği olarak bilinmektedir. Ancak davranışlara göre
- ödül ve pekiştireçlerle bireylere kazandırılabilir olduğunu davranışçı psikologlar
- savunmaktadır. Toplumun ve kültürel özelliklerin de bunda etkili olduğu ve
- çevremizde bunların örneklerinin fazla olduğu görülmektedir.
- Bireye atılganlık eğitimi verilerek iletişim becerileri kazandırmak, kendi
- haklarını koruyabilmeyi, başkalarının haklarına saygı göstermeyi, çekingen yada
- saldırgan olmak yerine atılgan tutum kazandırmayı ve sonuçta toplumu özgüven
- sahibi bireylerden oluşturmayı amaçlamaktadır.
- Atılganlık eğitimi verilirken çeşitli iletişim becerileri de kazandırmak
- gerekmektedir. Bunun için ben dili, sen dili ve iletişimi engelleyici etmenlerden
- bahsedilmeli ve onları ortadan kaldırmayı amaç edinmelidir.
- Ben Dili (Uygun beden tepkileri, vücut duruşu, ses tonu, göz göze iletişim vs.)
- Sen Dili
- Transaksiyonel analiz (Ego durumları, ebeveyn, yetişkin, çocuk)
- İletişimi Engelleyici Etmenler (Yargılama, suçlama, alay vb.)
- Ev Ödevleri
- Ev ödevleri ve alıştırmalar son derece önemlidir. Atılganlık eğitiminin temelini
- oluşturur.
- Bireylere atılganlık envanteri uygulanarak düşük puan alanlar eğitime alınır.
- 9 haftalık çalışmanın sonunda tekrar atılganlık envanteri uygulaması yapılarak
- eğitimin etkilileri, bireylerin ne kadar mesafe katettikleri tespit edilir.
- Atılganlık eğitimi grup uygulama planı , davranışçı yaklaşım ilkeleri göz
- önüne alınarak hazırlanmıştır. Bu ilkeler şöyle özetlenebilir.
- 1. Davranış öğrenilir.
- 2. Bu öğrenme pekiştiren, güdülendiren ya da cezalandıran kişilerle etkileşim sonucu
- olur.
- 3. Eğer istenmeyen bir davranış öğrenilmişse pekiştireçler düzeniyle bu davranış
- söndürülür ve yerine yeni davranışlar geliştirilebilir.