Zihinsel engel

Türkiye’de çeşitli nedenlerden dolayı zihinsel yetersizliği bulunan bireyler günlük yaşama adapte olma konusunda oldukça zor dönemler yaşıyor. Onlar bu dönemleri yaşarken toplum zorlukları uç noktalara taşıyor ve yetersizlik engele dönüştükçe farklılığı bulunan bireylerimiz kendi içerisine kapanıyor.  Fakat durumlar bazen farklı olabiliyor, zamanında tanı ile önlem alınırsa zihinsel gelişimi olumsuz etkileyen sorunlar ortadan kaldırılabiliyor. Önlenebilse de, önlenilemese de anlamak ve tanımak gerekiyor. Bilinçli davranışlar sergilemek bazen hayat kurtarıyor.

Zihinsel Engel nedir?

Bireyin, normal gelişim gösteren bireylere göre zihinsel yetersizliğe sahip olması durumudur. Bu bağlamda bedensel, bilişsel ve davranışsal yetersizlik görülebilmektedir. Prenatal, perinatal ve postnatal gelişim dönemlerinde meydana gelmektedir. Kalıtsal ya da çevresel faktörler ile oluştuğu bilinmektedir.

Prenatal Dönem

Bu dönemde zihinsel engel daha çok biyokimyasal hastalıklar-beyin ile ilgili problemler, genetik nedenler ve çevresel faktörler ile oluşmaktadır.

Biyokimyasal hastalıklar ve beyin ile ilgili problemler içerisinde Galaktosemia, mikrosefali, hidrosefali ve fenilketonüri  yer almaktadır.

• Galaktosemia; Laktozun, glikoza çevrilememesinden dolayı ortaya çıkmaktadır. Laktoz süt ürünlerinde bulunmaktadır ve vücutta galaktoz ve glikoz olarak parçalanmaktadır. Bu işlem gerçekleşmediğinde galaktoz birikmekte ve sonucunda beyin, karaciğer ve böbrek gibi organlarda toksit etki göstermektedir. Erken tanı ile önlem alınmalıdır; süt ve süt ürünleri derhal kesilirse zihinsel engel ve bebeğin ölüm riski ortadan kalkacaktır.
• Mikrosefali; Annenin gebelik sürecinde antikonvülzan ilaç kullanmasından dolayı oluştuğu düşünülmektedir. Bazı kaynaklar ise kalıtımsal olduğunu söylemektedir. 6 ay da kapanması gereken bıngıldağın daha erken kapanması ile oluşmaktadır. Beyin gelişmek istese de küçük kalan  kafatası buna izin vermemektedir.
• Hidrosefali; beyin sıvısını emen toplardamarlar ve karıncıklar arasında oluşan tıkanıklıktan kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda beyin zarı üzerinde sıvı birikmekte ve kafa büyümektedir. Böylece zihinsel gelişim yavaşlamaktadır. Erken fark edilir, sıvı için yol açılırsa zihinsel engel oluşmayacaktır.
• Fenilketonüri; Metabolik bir hastalıktır. Genellikle kalıtımsal olduğu düşünülmektedir ve akraba evliliğinin neden olduğu söylenmektedir. Vücutta biriken fenilalani beyin omurilik sıvısını etkilemekte ve zehirlemektedir. Sonucunda zihinsel engel oluşmaktadır. Bebek doğduktan sonra topuğundan kan alınarak kontrol edilmekte, rastlanıldığı taktirde içerisinde fenilalanin bulunmayan mamalar ile besin alması sağlanmaktadır.

Down Sendromu prenatal dönemde oluşan kromozomal bir bozukluktur. Nasıl tedavi edileceği hakkında kaygı yaşanmamalıdır, farklılığı kabullenip bilinçlenmek gerekmektedir. Onlar için hayatı zorlaştırmak yerine, yaşanılabilir alanlara dönüştürmek fayda sağlayacaktır. Şayet farklı olmaları hasta oldukları anlamına gelmemektedir.

Down sendromu oluşumunda anne yaşının etkisi bilinmektedir. Bu bağlamda Yararbaş ve Ilgın-Ruhi (2006) “ileri yaş gebeliği Down sendromunun doğum öncesi tanısı için tek başına yeterli bir endikasyon olup, genel olarak 35 yaş ve üstü ileri yaş olarak kabul edilmektedir.” İfadelerini kullanmıştır. Down Sendromlu bireylerde; yuvarlak yüz, büyük dil, badem göz, kısa uzuvlar ve ayak baş parmağı ile diğer parmak arasında boşluk bulunması gibi fiziksel özellikler gözlenmektedir. Çeşitli down sendromu türleri bulunmaktadır. Bunlar arasında Trizonomi, Mozaik, translokayson, Klinefelter Sendromu ve Turner Sendromu yer almaktadır.

• Trizonomi; ileri yaş gebeliğinde görülmektedir. 21. Kromozomun üç tane olmasından kaynaklanmaktadır. Trizonomi bulunan bireyde genellikle hafif ya da orta derecede öğrenme güçlüğü gözlenmektedir.
• Mozaik; bazı hücreler normal olsa da, bazı hücreler üç kromozom taşımaktadır. Diğer down sendromlulara göre öğrenme başarıları daha yüksektir.
• Translokasyon; genellikle erken yaş gebeliğinden kaynaklanmaktadır. Bazı kaynaklar ise yaş ile alakasız olduğunu savunmaktadır. 21. Kromozomda bulunan fazla kromozomun kırılarak bir diğer kromozoma yapışmasıyla ortaya çıkmaktadır.  
• Klinefelter sendromu; sadece erkek çocuklarda görülmektedir. Kromozom yapısı XXY şeklindedir, kromozom sayısı ise 47’dir. Uzun kol ve bacak, kadınsı göğüs ve kalça gibi fiziksel özellikleri bulunmaktadır. Bu bireyler çocuk sahibi olamamaktadır. Genellikle ergenlik döneminde androjen takviyesi yapılmaktadır. Orta derecede zihinsel engel görülmektedir.
• Turner sendromu; yalnızca kız çocuklarında görülen bir kromozomal bozukluktur. Yapı X0 şeklindedir ve kromozom sayısı 45’dir. Düşük göz kapakları, kaşık şeklinde tırnaklar ve perdeli boyun gibi fiziksel özellikleri bulunmaktadır. Çocuk sahibi olamamaktadırlar ve ergenlik döneminde östrojen takviyesi yapılmaktadır. Bu bireylerin birçoğunda zeka normale yakındır.

Çevresel nedenler arasında bilinçsiz davranışlar yer almaktadır ve bu davranışlar gelişim açısından önemli bir yer tutmaktadır. Kan uyuşmazlığı, gereksiz ilaç kullanımı, alkol ve türevi madde kullanımı, X-RAY ışınlarına maruz kalma ve bebeğin anne karnında oksijensiz kalması gibi durumlar zihinsel engelin oluşmasına neden olmaktadır.

Perinatal Dönem

Bu dönemde bilinçsiz sağlık personeli travmalara yol açabilmektedir. Zor doğum, anoksia, yanlış vakum kullanımı, kordon dolanması, bebeği yere düşürme ve enfeksiyonlar perinatal dönemde zihinsel engele yol açan faktörler arasında yer almaktadır.

Postnatal Dönem

Postnatal döneme kadar herhangi bir sorun ile karşılaşmayan bebek, bu dönemde çeşitli nedenlerden dolayı zihinsel yetersizliğe sahip olabilmektedir. Menenjit, zatürre ve çeşitli hastalıklar bebekte zihinsel engele yol açabilmektedir. Birey travmalar, kazalar ya da sinir sistemine zarar veren olaylar yaşarsa bu durumda da beyin zarar görebilmektedir.

IQ sınıflandırmasını aşağıdaki gibi belirtmiştir.

(Kaynak: MEB. Özel Eğitim ve Rehberlik Dairesi Başkanlığı 1991,8)

OSMAN AZAD KAZAN 

NEWSPDR Genel Yayın Yönetmeni